Четири земји од Југоисточна Европа: Босна и Херцеговина, Црна Гора, Хрватска и Србија се соочуваат со голема сива економија проценета на 27,1% од БДП на Хрватска, и приближно 30% во другите три земји, што е многу над просекот на ЕУ, кој изнесува 17,9%.
Ова е наведено во обемната студија „Осветлување на економијата во сенка: Истражување на неформалната економија во четири земји од Југоисточна Европа“ спроведена од Центарот за политика и управување
Анкетата е спроведена во овие земји во регионот со анкетирање на 4.064 возрасни испитаници во мај и јуни 2019 година и се заснова на анализа на перцепциите и ставовите кон: квалитетот на институциите, нивото на оданочување, откривање и казнување на незаконски активности, и даночен морал или оправдување на делувањето во сивата економија.
Наодите од истражувањето покажуваат дека во сите четири земји има „непријавена“ работа и делумно непријавена работа, што значи дека дел од платата се исплаќа во плико. 25,8% од српските граѓани знаат барем едно лице кое работи на црно или прима дел од својата плата во плико, додека во другите три земји овој процент варира од 16,3% во Хрватска до 18,7% во Црна Гора.
Непријавената работа или делумно непријавената работа е чувствителна тема, што би значело дека реалните стапки се веројатно поголеми.
Резултатите од истражувањето укажуваат и на голема фреквенција на неформално купување на стоки и услуги. 32,3% од црногорските граѓани набавуваат стоки и услуги без да добијат фактура, а во другите три земји овој процент варира од 20,5% во БиХ до 28,8% во Србија.
Околу 25% од населението во регионот оправдува непријавена работа и шопинг без да добие сметка. Ако некое лице работи во средина каде што оправдувањето за неформално дејствување е широко распространето, исто така е поверојатно дека лицето ќе се занимава со активности во доменот на сивата економија.
Поголема веројатност за откривање и повисоки казни обесхрабруваат неформални активности, сепак повеќе од 40% од населението во регионот не верува во работата на инспекциите при откривање на непријавена работа и неформални набавки. Исто така, повеќе од 40% од населението во регионот сметаат дека санкциите се благи за откривање на такви активности.
Повеќето работници во неформалната економија заработуваат до 300 евра непријавени средства месечно. Уделот се движи од 41% во БиХ до 52% во Црна Гора. Во исто време, непријавените економски активности претставуваат значителен извор на приход за многу граѓани на анкетираните земји.
Учеството на купувачи на производи и услуги од нерегистрирани даватели на услуги на неформална основа е помеѓу 20,5% во БиХ до 32,3% во Црна Гора. Процентот на купувачи на производи и услуги од нерегистрирани извори варира помеѓу 18,2% во Хрватска до 33,7% во Црна Гора.
Цигарите најчесто се неформално купен производ во регионот, освен во случајот со Србија. Меѓу населението вклучено во непријавена трговија, учеството на оние кои купуваат цигари без фактура или преку неформални трговски канали варира од 15% во Србија до 69% во Црна Гора.
Помеѓу 29% (Хрватска) и 52% (Црна Гора) од населението купуваат облека неформално, со признание за учество во неформална трговија. Сосема е вообичаено да се избегнува плаќање данок при набавка на храна, огревно дрво, купување или поправка на возила, купување алкохолни пијалоци и медицински и козметички услуги и стоки.
Повеќето од оние што купуваат производи преку неформални канали на продажба трошат мали количини на вакви набавки. Од друга страна, процентот на оние кои трошат повеќе од 100 евра месечно за непријавени набавки варира од 11% во БиХ до 22% во Црна Гора. Помеѓу 46,3% (БиХ) и 66,4% (Хрватска) од населението ги припишува неформалните набавки пред се на повисоките цени на стоките купени преку формални канали на продажба.
Ниската прогресивност на оданочувањето на трудот во набудуваните економии, со исклучок на Хрватска, е пречка за формалното вработување на ниско квалификувана работна сила, заклучува студијата.